Τα Σπάτα συνιστούν πόλη της Αττικής και υπήρξαν έδρα του τέως δήμου Σπάτων-Λούτσας. Βρίσκονται στο κέντρο της πεδιάδας των Μεσογείων (που οριοθετείται από τους ορεινούς όγκους της Πεντέλης, του Υμηττού και της Μερέντας) και πάνω σε λόφο. Διοικητικά υπάγονται στη Νομαρχία Ανατολικής Αττικής, ενώ επίνειό τους είναι η Λούτσα. Με το Πρόγραμμα Καλλικράτης τα Σπάτα απετέλεσαν την έδρα του νέου Δήμου Σπάτων – Αρτέμιδος.
Τα διοικητικά όρια του δήμου εκτείνονται σε απόσταση 20 χιλιομέτρων ανατολικά των Αθηνών, από τις ορεινές απολήξεις του Υμηττού και της Πεντέλης, μέχρι τον Κόλπο των Πεταλιών. Περιβάλλεται από τις δορυφορικές πόλεις της Παιανίας, της Παλλήνης, του Πικερμίου, Ραφήνος, Αρτέμιδος και Μαρκοπούλου. Εντός των διοικητικών του ορίων αναπτύσσονται πολλά διάσπαρτα χωριά όπου ιδρύονται τοπικοί πολιτιστικοί σύλλογοι που συμβάλλουν στην ανάπτυξη και ανάδειξή τους. Ορισμένα από αυτά είναι η Χριστούπολη, η Αγία Κυριακή, η Βελανιδέζα και πολλά άλλα.
Ο σύγχρονος οικισμός των Σπάτων συγκροτείται σταδιακά από την εποχή της τουρκοκρατίας, ενώ αναγνωρίζεται ως κοινότητα της Αττικής το 1912. Το 1952 αναγνωρίζεται ως Δήμος Σπάτων-Λούτσας της Ανατολικής Αττικής, ενώ το 2011 συνενώθηκε με το Δήμο Αρτέμιδας συγκροτώντας το σημερινό δήμο. Η Δημοτική Ενότητα Σπάτων καταλαμβάνει έκταση 52.469 στρεμμάτων, το μεγαλύτερο τμήμα των οποίων καλύπτεται από αγροτικές εκτάσεις κι ένα μικρό κομμάτι συνιστά το παραδοσιακό κέντρο του οικισμού. Κατά την απογραφή του 2011 παρουσίαζε 12.333 κατοίκους, ήτοι 235 κάτοικοι ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο.
Τα τελευταία χρόνια η περιοχή γνωρίζει μεγάλη ανάπτυξη, τόσο οικιστικά όσο και εμπορικά, λόγω της λειτουργίας του γειτονικού αεροδρομίου “Ελευθέριος Βενιζέλος”. Διαθέτει επίσης πολύ καλή συγκοινωνιακή σύνδεση και μέσω λεωφορειογραμμών που περνούν από την Αρτέμιδα προς το σταθμό της Δουκίσσης Πλακεντίας στην Αθήνα. Η δημιουργία του Αεροδρομίου των Σπάτων έφερε μετά το 2000 ταχύτατη οικιστική ανάπτυξη τόσο στην ίδια την πόλη των Σπάτων όσο πολύ περισσότερο στις δορυφορικές πόλεις του Γέρακα, της Παλλήνης και της Αρτέμιδας. Τα χωράφια στις περιοχές γύρω απο τα Σπάτα αντικαταστάθηκαν μετά το 2002 με νεόδμητους οικισμούς όπως η Άνω και η Κάτω Μπαλάνα, η Παλαιοπαναγιά, η Χριστούπολη, η συνοικία Παπαγγελάκη και η Αργιθέα λόγω της δημιουργίας του αεροδρομίου.
Αρχαία ιστορία
Τα σημερινά Σπάτα στην αρχαιότητα αποτελούσαν τον αττικό δήμο της Ερχίας, που ανήκε στην Αιγηίδα φυλή και τοποθετείτο στη Μεσογαία χώρα σύμφωνα με τη διοικητική διαίρεση του Κλεισθένους. Στην περιοχή τοποθετείται ο παλαιότερος οικισμός της Κυθήρου, που ανήκε στην Πανδιονίδα φυλή σύμφωνα με την προ-Κλεισθένειο διαίρεση, αλλά η ακριβής ταυτοποίηση της Κυθήρου δεν έχει καταστεί δυνατή μέχρι σήμερα. Λόγω της θέσης τους πάνω σε λόφο, τα Σπάτα ήταν πάντα τόπος πρόσφορος για κατοίκηση, τόσο για λόγους αμύνης, όσο και για λόγους εξοικονόμησης της καλλιεργήσιμης γης. Ο παλιότερος προϊστορικός οικισμός ανακαλύφθηκε στον λόφο Ζαγάνι που βρίσκεται στα ανατολικά των Σπάτων πολύ κοντά στην Αρτέμιδα και βόρεια από το Αεροδρόμιο των Σπάτων, χρονολογήθηκε περίπου το 3000 π.χ., ο λόφος ισοπεδώθηκε σήμερα προκειμένου να εξασφαλιστεί η ασφάλεια πτήσεων των αεροσκαφών από το αεροδρόμιο. Οι κάτοικοι του προϊστορικού οικισμού ασχολούνταν με την καλλιέργεια του αμπελιού και της ελιάς, ο οικισμός διατηρήθηκε περισσότερο από μια χιλιετία γύρω στο 2000 π.χ. ήταν ένας από τους 4 μεγαλύτερους οικισμούς στην περιοχή των Μεσογείων μαζί με την Βραυρώνα, τις Λαμπτρές και τον Σφηττό. Στην θέση Μαγκούλιζα στα νότια του σημερινού πολεοδομικού συγκροτήματος των Σπάτων, γύρω από την οδό Μυκηναϊκών Τάφων ο αρχαιολόγος Σταματάκης ανακάλυψε το 1877 ισχυρό Μυκηναϊκό βασίλειο της περιόδου 1500 π.χ.- 1000 π.χ. τότε που οι Μυκηναίοι ήταν στο μέγιστο σημείο της ακμής τους.
Μετά την πτώση των Μυκηναίων έπεσε σε παρακμή και ακολούθησε η ακμή της κλασσικής περιόδου με τον Αττικό δήμο της Ερχιάς. Η Ερχία πήρε το όνομα της από τον Ελευσίνιο ήρωα Έρχιο κάτι που δείχνει στενή σύνδεση με την Ελευσίνα αφού είχε σαν κύρια ασχολία την καλλιέργεια του σταριού και λάτρευε την θεά Δήμητρα. Το σημαντικότερο από τα ευρήματα εκείνης της περιόδου είναι η Σφίγγα των Σπάτων που ανάγεται στην περίοδο 570 – 550 π.χ. Η Έρχια ήταν πατρίδα του Ξενοφώντα και εκεί είχε κτήματα ο Αλκιβιάδης, ενώ Ερχιεύς ήταν και ο Ισοκράτης.
Σύγχρονη ιστορία
Μετά το τέλος της αρχαιότητας η περιοχή των Σπάτων έπεσε σε παρακμή αλλά εξακολουθούσε πάντα να είναι αραιοκατοικημένη με αγρότες καλλιεργητές. Ο χριστιανισμός διαδόθηκε στους αγρότες τον 5ο αιώνα π.χ., περίπου το 500 χτίστηκε ο πρώτος χριστιανικός ναός στην θέση Σκίμθι υπό την μορφή πολύκλιτου βασιλικής που ανακαλύφθηκε το 1964. Τον 11ο αιώνα στην θέση Άγιος Πέτρος Σπάτων δημιουργήθηκε τεράστιο αγρόκτημα με κτιριακά συγκροτήματα, λειτουργούσε για περισσότερους από δυο αιώνες και καταστράφηκε από τους Καταλανούς το 1311. Στα τέλη του 14ου αιώνα η Φλωρεντιανή οικογένεια Ατσαγιόλι που κυβερνούσαν την Αττική την περίοδο (1387 – 1456) αμέσως μετά τους Καταλανούς μετέφερε σε δυο κύματα Ορθόδοξους Αρβανίτες στην περιοχή των Σπάτων που ενώθηκαν με τους παλιότερους κατοίκους. Οι λόγοι μεταφοράς των Αρβανιτών ήταν οικονομικοί για βοήθεια στην αγροτική παραγωγή και στρατιωτικοί ώστε να ενισχύσουν την άμυνα της Αττικής από τους εχθρούς τους. Το 1456 η περιοχή έπεσε μαζί με ολόκληρη την Αττική στα χέρια των Οθωμανών, οι ευσεβείς κάτοικοι έχτισαν πλήθος από εκκλησίες και μοναστήρια ενώ είχαν έντονη συμμετοχή στον επαναστατικό αγώνα. Το 1830 αμέσως μετά την δημιουργία του νέου Ελληνικού κράτους η Αττική μοιράστηκε σε 10 δήμους, τα Σπάτα ήταν τμήμα του δήμου Αραφήνας που είχε έδρα το Μαρκόπουλο Μεσογαίας τότε ο δήμος Αραφήνας είχε 1341 κατοίκους και τα Σπάτα 165. Ο πληθυσμός γρήγορα πολλαπλασιάστηκε το 1912 τα Σπάτα αναγνωρίστηκαν σαν αυτόνομη κοινότητα και το 1952 δήμος μαζί με ολόκληρη την ευρύτερη περιοχή της παραλίας τους την σημερινή Λούτσα σε απόσταση 21 Km ανατολικά του κέντρου των Αθηνών. Το 1974 ο παραθαλάσσιος οικισμός της Λούτσας αποσπάται σαν αυτόνομη κοινότητα από τον δήμο Σπάτων αλλά τελικά θα επανενωθούν με το Πρόγραμμα Καλλικράτης στον Δήμο Σπατών-Λούτσας το 2011.
